سیاست فرانسه در قبال ایران از زمان آغاز اعتراض روندی تنش‌آلود یافته استوقتی دولت بایدن در آمریکا به قدرت رسید، فرانسه از این تغییر قدرت استقبال کرد، چراکه سیاست‌های دونالد ترامپ در خصوص برجام را تائید نمی‌کرد. فرانسه، مانند باقی کشورهای اروپایی، از مواضع اعلام‌شده بایدن برای بازسازی روابط ترانس آتلانتیک و مشورت با متحدان اروپایی در مورد مسائل ایران و همچنین سایر تنش‌های منطقه‌ای ابراز خشنودی کرد. گام‌های اولیه بایدن برای پیوستن مجدد به توافق پاریس، سازمان تجارت جهانی و سازمان بهداشت جهانی این تصور را ایجاد کرد که او به وعده انتخاباتی خود مبنی بر بازگشت به برجام به سرعت عمل خواهد کرد. فرانسه بر این عقیده بود که ایالات‌متحده بار دیگر به صحنه جهانی بازگشته است و نقش چندجانبه‌گرایی را ایفا خواهد کرد و با متحدان و شرکایش مشورت کرده و به اقدامات اصطکاکی دولت ترامپ پایان خواهد داد.
البته مکرون در دوران ترامپ نیز تلاش‌های بسیاری برای حل‌وفصل بحران ایجادشده بر سر خروج آمریکا از برجام صورت داده بود. گواه این مدعا این است که بعد از خروج ترامپ از برجام بین ماه‌های خرداد تا شهریور 1398، امانوئل مکرون هفت گفتوگوی تلفنی با حسن روحانی، رئیس‌جمهوری وقت انجام داد تا ایران را متقاعد کند تا برای رسیدن به توافقی جدید با دولت ترامپ پشت میز مذاکره بنشیند. این گفت‌وگوها قبل از سفر شهریورماه حسن روحانی به نیویورک برای شرکت در نشست مجمع عمومی سازمان ملل انجام شد. بعدها مشخص شد که مکرون به‌شدت در تلاش بود از فرصت سفر حسن روحانی استفاده کرده و ارتباطی میان او و دونالد ترامپ شکل دهد. رابین‌رایت خبرنگار نشریه نیویورکر در گزارشی نوشت:« عصر سه‌شنبه 24 سپتامبر (دوم مهر) امانوئل مکرون رئیس‌جمهور فرانسه می‌خواست با حسن روحانی همتای ایرانی خود در هتل «میلنیوم هیلتون» که روبه‌روی خیابان مقر سازمان ملل در نیویورک واقع شده است، دیدار کند. مکرون در نظر داشت که یک گفتوگوی تلفنی سه‌نفره با حسن روحانی [رئیس‌جمهور ایران] و رئیس‌جمهور [دونالد] ترامپ برقرار کند. یک تیم متخصصان فنی وارد هتل شدند تا برای ساعت 21:30 دقیقه یک خط تماس امن در اتاق ملاقات روحانی ایجاد کنند.» به نوشته رایت، «مأموریت مکرون در نیویورک این بود که از ترامپ و روحانی در رابطه با طرح چهاربندی (فرانسه) برای شروع دیپلماسی و اجتناب از یک جنگ دیگر در خاورمیانه یک توافق شفاهی را تضمین کند.» مکرون در ابتدای دولت بایدن نیز تلاش بسیاری برای از سرگیری مذاکرات بر سر احیای توافق هسته‌ای صورت داد. اما برخلاف همه خوش‌بینی‌ها، فرانسه به همراه آلمان و انگلیس با موانع و چالش‌هایی جدی، هم در تهران و هم در واشنگتن مواجه بودند. فرانسه به دنبال درک مقاصد واقعی واشنگتن در قبال تهران است و در عین حال نیازمند ارزیابی دقیق رفتار و رویکرد‌های ایران است تا بتواند در طرح‌ریزی چشم‌انداز اتحادیه اروپا برای روابط با ایران، نقش ایفا کند.
پلیس بد
رویکرد کنونی فرانسه در قبال ایران را می‌توان به نیکلا سارکوزی، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا که سیاست خاورمیانه‌ای جدید مبتنی بر دیدگاه‌های روشنفکری نومحافظه‌کارانه را ارائه کرد، نسبت داد. پاریس نه‌تنها رویکرد جنگ‌طلبانه خود را در دوران فرانسوا اولاند به عنوان رئیس‌جمهور و لوران فابیوس به عنوان وزیر امور خارجه حفظ کرد، بلکه این رویکرد را در طول مذاکرات پرفرازونشیبی که منجر به توافق هسته‌ای ایران در سال 2015 شد نیز سخت‌تر کرد. شیوه مذاکراتی لوران فابیوس، وزیر خارجه فرانسه در روند مذاکرات برجام، از سوی همه رسانه‌های دنیا گزارش شده است. فابیوس در آن دور از مذاکرات مدعی بود که مذاکره‌کنندگان آمریکایی ساده‌لوح هستند و آماده‌اند امتیازات زیادی به ایران بدهند و در عین حال از جزئیات مهم امنیتی غفلت می‌کنند. در آن زمان فرانسوی‌ها احساس می‌کردند که جان‌کری، وزیر امور خارجه سابق آمریکا و محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، بدون در نظر گرفتن دستورالعمل‌های کارشناسی فرانسه، آماده دستیابی به یک توافق شتابزده و ضعیف هستند و فابیوس در برخی مواقع نزدیک بود مذاکرات را به بن‌بست بکشاند.
از سوی دیگر فابیوس و دیگر سیاست‌گذاران سیاست خارجی فرانسه، در آن زمان بیشترین همراهی را با بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر وقت اسرائیل داشتند و برخی از اولویت‌های اسرائیل را در مواضع فرانسه گنجاندند. علاوه بر این در آن زمان، عربستان سعودی به مصرف‌کننده رو به رشد تسلیحات فرانسوی تبدیل شده بود و نظرات ریاض نیز مورد توجه قرار گرفت و فشارهای عربستان برای جلوگیری یا کاهش ظرفیت هسته‌ای ایران در مواضع فرانسوی‌ها گنجانده شد. زمانی که امانوئل مکرون رئیس‌جمهور شد، برخی امیدوار بودند فرانسه رفتار عملگرایانه‌تری را در پیش بگیرد. اما ژان لودریان وزیر امور خارجه دولت مکرون، که پیش از این به عنوان وزیر دفاع کار می‌کرد، همچنان نقش یک پلیس بد را بازی کرد.
البته مکرون گهگاه از مشاوران جنگ‌طلب خود فاصله می‌گیرد. مکرون زمانی با برکناری بشار اسد رئیس‌جمهور سوریه با توسل به زور و قبل از دستیابی به یک راه‌حل سیاسی در سوریه مخالفت و اعلام کرد که خواهان پایان دادن به سیاست نئومحافظه‌کاری است. در سال 2019، زمانی که مکرون ظریف را به اجلاس سران گروه 7 در بیاریتز دعوت کرد، خط مستقل خود را نشان داده و طرحی چهارماده‌ای را به ترامپ ارائه کرد و واقعاً تلاش کرد تا گفتوگوی تلفنی بین رئیس‌جمهور آمریکا و حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل را ترتیب دهد.
سود کوتاه‌مدت، هزینه‌های بلندمدت؟
مقامات فرانسوی بارها اعلام کرده‌اند که می‌خواهند شاهد زنده ماندن برجام باشند. اما پیام‌های آنها گهگاه در تضاد با این سیاست بوده است. مکرون در یکی از تماس‌های تلفنی متعددش با حسن روحانی گفت که ایران باید برای احیای توافق هسته‌ای «اقدامات واضح» داشته باشد. اما در آن سو، لودریان در مصاحبه‌ای با هفته‌نامه فرانسوی ژورنال دو دیمانش گفته بود که بحث‌های سخت در مورد اشاعه تسلیحات بالستیک و بی‌ثباتی منطقه توسط ایران در جریان مذاکرات جدید ضروری خواهد بود. درحالی‌که محتوای این پیام تفاوت چندانی با آنچه که توسط دولت بایدن ارائه می‌شود، نداشت، اما لحن پایم لودریان به وضوح تهاجمی‌تر بود و بیشتر به یک اولتیماتوم می‌مانست. جای تعجب نیست که پاسخ‌های ایران هم تند بود.
یک اشتباه محاسباتی دیگر زمانی انجام شد که مکرون در مصاحبه‌ای که در 4 فوریه به میزبانی شورای آتلانتیک برگزار شد، اعلام کرد که ایران اکنون نسبت به قبل از توافق 2015 به بمب اتمی نزدیکتر است و نگرانی در مورد موشک‌های بالستیک ایران وجود دارد و مذاکرات باید فراگیر بوده و عربستان سعودی و اسرائیل نیز در آن مشارکت داشته باشند. مکرون افزود: «اگر دولت‌های منطقه راضی نباشند، توافق هسته‌ای نمی‌تواند کارساز باشد». اما دیدگاه او درباره مشارکت احتمالی عربستان و اسرائیل در آینده برجام مبهم بود. مکرون روشن نکرد که آیا منظورش از مشارکت، محدود به مشورت با این «شریک‌ها» است یا آنها به میز مذاکره دعوت خواهند شد؟ آنچه مسلم بود این بود که بایدن حتما با شرکای منطقه‌ای خود بدون دعوت به اتاق مذاکره مشورت می‌کرد؛ اما دعوت رسمی از سعودی‌ها و اسرائیلی‌ها برای مشورت، توهینی به ایران محسوب می‌شد. همان زمان، سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وقت وزارت امور خارجه ایران، بلافاصله پس از علنی شدن اظهارات مکرون، ایده شرکت‌کنندگان جدید در مذاکرات توافق هسته‌ای را رد کرد.
مکرون می‌دانست که ایران با پیشنهاد جدید مخالفت خواهد کرد. پس چرا چنین سخنانی را بر زبان آورد؟ همان زمان، روزنامه پان عرب‌القدس العربی نوشت که رئیس‌جمهور فرانسه قرار است به‌زودی به ریاض پایتخت عربستان سعودی سفر کند و ممکن است با ملک سلمان و ولیعهد محمد بن‌سلمان درباره برنامه هسته‌ای ایران گفت‌وگو کند. مسلما این اقدام مکرون موجبات خشنودی سعودی‌ها را فراهم کرده و در آن سو ایران را بیش از پیش عصبانی می‌کرد. کمی بعد، فرانسوا نیکولو، سفیر سابق فرانسه در ایران، در مورد پیشنهادات مکرون گفت که وظیفه میانجی گوش‌دادن و بررسی نظرات هر دو طرف و سپس ایجاد یک راه‌حل گام به گام آن‌هم به‌گونه‌ای که بی‌طرفی‌اش به همه طرف‌ها ثابت‌شده و قابل‌قبول باشد. القدس العربی گزارش داد که گفت‌وگوهای مکرون در عربستان شامل تقویت همکاری‌های دوجانبه، به‌ویژه در حوزه نظامی خواهد بود. این اقدام مکرون نشان داد که پاریس بازنگری بایدن در همکاری‌های نظامی با عربستان را به دقت رصد کرده و به دنبال این است که در تحویل سلاح به عربستان، جایگزین آمریکا شود. این اقدام فرانسه به وضوح خشم ایران را برانگیخت. معاشقه فرانسه با عربستان سعودی روابط دوجانبه این کشور با ایران را تضعیف کرد و موجب شد که همه تلاش‌های قبلی مکرون برای تسهیل گفت‌وگو میان ایران و آمریکا بر سر برجام، بی‌ارزش شود. مکرون در طول مصاحبه خود با اندیشکده شورای آتلانتیک نقشی را که مایل بود به عنوان میانجی ایفا کند، تکرار کرد. اما همسویی فرانسه با عربستان، حتی اگر فرانسه با همه اقدامات و سیاست‌های سعودی‌ها موافق نباشد، ایران را متقاعد کرد که پاریس نمی‌تواند میانجی بی‌طرفی باشد. بنابراین بی‌اعتمادی بین ایران و فرانسه تشدید شد.
کاتالیزور اعتراضات و تعویق برجام
از زمان آغاز اعتراضات در ایران در پی مرگ مهسا امینی، سیاست اروپا به‌طور کلی و سیاست فرانسه به طور خاص، در قبال ایران وارد فاز جدیدی شد. حتی کشوری مثل آلمان که همیشه بیشترین مبادلات تجاری با ایران را داشت نیز مواضع تندی علیه ایران اتخاذ کرد. در آخرین نمونه آن، وزیر امور خارجه آلمان، دیروز در جمع خبرنگاران بار دیگر با مطرح کردن ادعاهایی علیه ایران از اقدامات تحریمی اتحادیه اروپا حمایت کرد. آنالنا بربوک، وزیر امور خارجه آلمان با حمایت از اقدامات تحریمی اتحادیه اروپا علیه ایران، پیش از آغاز نشست شورای وزیران امور خارجه اروپا در بروکسل، در جمع خبرنگاران گفت: «ما بسته تحریمی دیگری اعمال خواهیم کرد تا پیام روشنی به کسانی بفرستیم که فکر می‌کنند می‌توانند مردم خودشان را بدون عواقب سرکوب کرده، بترسانند و بُکُشند.» بربوک در ادامه گفت: «آنها نمی‌توانند؛ جهان نظاره‌گر است.» او مدعی شد: «تحریم‌های جدید به‌ویژه حلقه داخلی قدرت سپاه پاسداران و ساختارهای تامین مالی آنها را هدف قرار می‌دهد.»
امانوئل مکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه اما روز گذشته در سخنانی به برجام حمله و صراحتا اعلام کرد که فکر نمی‌کند در وضعیت موجود پیشنهاد جدیدی بتواند به احیای توافق هسته‌ای کمک کند. او در حالی که با رادیو فرانسه گفت‌وگو می‌کرد اعلام کرد که «در حال حاضر هفت شهروند فرانسوی در ایران در بازداشت به سر می‌برند.» سخنان مکرون یک نکته مهم دیگر نیز داشت و آن اینکه او با تاکید بر اینکه هیچ پیشنهاد جدیدی در حال حاضر نمی‌تواند به احیای برجام کمک کند، تاکید کرد که احتمالا به «چارچوب جدیدی» برای پرداختن به این موضوع نیاز خواهد بود. او همچنین گفت که «وضعیت سیاسی موجود در داخل ایران که اعتراضاتی در جریان است، وضعیت پیرامون توافق هسته‌ای را «تا حد زیادی» تغییر داد و احتمال دست یافتن به توافقی با ایران را تضعیف کرد.» مکرون البته توضیح نداد که منظورش از چارچوب جدید مدنظرش چیست.
بدیهی است که روابط ایران و اروپا طی دو ماه گذشته روندی پرتنش را تجربه کرده است. علاوه بر وقوع اعتراضات در ایران و بازتاب جهانی آن، اخبار مربوط به فروش پهپاد از سوی ایران به روسیه نیز انگیزه اروپایی‌ها را در اعمال فشار بر ایران بیشتر کرده است. ایران البته اعلام کرده که این پهپادها را قبل از آغاز جنگ اوکراین به روسیه ارسال کرده اما به نظر می‌رسد که فرانسه و اروپا چندان به این موضع اعلامی از سوی ایران وقعی نمی‌نهند. به نظر می‌رسد که هرگونه همکاری تسلیحاتی که روسیه را در رویارویی مستقیم نظامی با اروپا و آمریکا قرار داده است، از نظر اروپایی‌ها خط قرمز محسوب می‌شود.
فشارها بر ایران در حالی صورت می‌گیرد که تروئیکای اروپا و آمریکا طی نامه‌ای خواستار تصویب قطعنامه جدید شورای حکام آژانس علیه ایران درباره منشا اورانیوم کشف‌شده در سه سایت اعلام‌نشده شدند. در این نامه از شورای حکام خواسته شده با تصویب قطعنامه‌ای از ایران بخواهد در سریع‌ترین زمان ممکن درباره منشا اورانیوم کشف‌شده در سه سایت اعلام‌نشده خود توضیح دهد. پیش‌نویس این قطعنامه در آستانه نشست فصلی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به 35 عضو این شورا ارسال شده است. در این پیش‌نویس همچنین با تکرار برخی ادعاهای ضدایرانی آمده است که هیئت‌مدیره آژانس «نگرانی عمیق خود را از مسائل پادمانی مربوط به کشف آثار اورانیوم در سه مکان اعلام‌نشده به دلیل همکاری‌های ناکافی ایران ابراز می‌دارد.» این کشورها همچنین مدعی شده‌اند که اقدام‌های ایران باید شامل «ارائه تمامی اطلاعات، اسناد و پاسخ‌های مورد نیاز آژانس و اجازه دسترسی به مکان‌ها و همچنین نمونه‌برداری باشد». این قطعنامه در حالی روی میز اعضای شورای حکام قرار می‌گیرد که مذاکرات ایران و آژانس درباره سه سایت مذکور در جریان است و روز گذشته ناصر کنعانی سفر هیئتی از ایران به وین را برای مذاکره با مقامات آژانس و همچنین سفر بازرسان آژانس به ایران طی روزهای آینده تائید کرد.
به‌طور کلی اما به نظر می‌رسد که از بازه دو ماهه گذشته و پس از دو رخداد یعنی فروش پهپاد‌های ایران به روسیه و وقوع اعتراضات در ایران، موضع اروپا و به‌خصوص فرانسه علیه ایران سخت‌تر شده و به نظر می‌رسد که این موضع سخت با هدف اعمال فشار بر ایران در خصوص برجام صورت می‌گیرد. هرچند ایران رسما اعلام کرده که این فشارها موجب نخواهد شد که در خصوص برجام امتیاز بدهد، اما به نظر می‌رسد که آمریکا و اروپا همچنان به نتایج اعمال فشار امید دارند.
در این میان اقدام عجیب امانوئل مکرون در دیدار با مسیح علی‌نژاد در کاخ الیزه، خشم ایران را برانگیخته است. این اقدام مکرون که در سطح رئیس‌جمهوری فرانسه، اقدامی عجیب بود، با واکنش ایران مواجه شده است. ناصر کنعانی سخنگوی وزارت امور خارجه روز گذشته در واکنش به این دیدار گفت:«اینکه در کنار مخالفانی قرار می‌گیرند که ماهیت آنها برای ملت ایران روشن است، سیاست غلط و کوته‌بینانه‌ای است. مسیحی که رئیس کشور مورد اشاره شما در کنار آن قرار گرفته کور می‌کند و شفا نمی‌دهد.» وی با توصیه به مقامات فرانسوی مبنی بر اینکه در کنار ملت ایران قرار بگیرند و به مناسبات دوجانبه و بلندمدت دو کشور توجه کنند، گفت:«همانطور که پیش از این گفتم ما هیچ‌گونه ارتباطی را بین مذاکرات رفع تحریم‌ها با هیچ تحول دیگری قائل نیستیم و معتقدیم که این کشورها بهتر است به روند مذاکرات اهتمام جدی نشان دهند و در این چارچوب از همراهی با دولت آمریکا و رفتارهای غیرسازنده‌ای که این کشور در ارتباط با برجام داشته، تبعیت نکنند و توجه داشته باشند که حمایت از اغتشاش‌گران برای این کشورها مسئولیت بین‌المللی دارد.» سخنگوی وزارت خارجه ادامه داد: «سه کشور فرانسه، آلمان و انگلیس در کنار دولت آمریکا مسئول شرایط جاری برجام هستند و اگر این کشورها به تعهدات خود عمل کرده بودند، قطعا برجام شاهد این روند طولانی نبود. بنابراین آنها در جایگاهی نیستند که ایران را متهم کنند و باید به مسئولیت خود در ارتباط با برجام به صورت جدی عمل کنند.»
هر چند حمید‌رضا آصفی، از دیپلمات‌های اسبق وزارت امور خارجه و سخنگوی وزارت خارجه در دولت سیدمحمد خاتمی در گفت‌وگویی با هم‌میهن گفت:«در خصوص برجام نباید خیلی اروپا را جدی گرفت، چون اروپا در این خصوص کاره‌ای نیست و تصمیم‌گیر اصلی آمریکا است.»
توافق اروپا بر سر تحریم ایران
آنالنا بربوک، وزیر خارجه آلمان در صفحه شخصی خود در توئیتر نوشت: «امروز اتحادیه اروپا پیام جدید و صریحی به ایران می‌فرستد. حقوق بشر تقسیم‌ناپذیر است. ما تحریم‌های بیشتری را تصویب کردیم که روی حلقه قدرت سپاه پاسداران و درآمدزایی آن تاثیر خواهد گذاشت. ما به همراه 16کشور دیگر توانستیم که جرایم ایران را در دستور کار شورای حقوق بشر سازمان ملل قرار دهیم. هیچ‌کسی در تهران، مشهد یا اصفهان نمی‌تواند باور کند که آنها می‌توانند بدون مواجهه با هیچ‌گونه عواقبی دست به هر کاری بزنند. اروپا و جهان درحال نظاره هستند. ما گوش به زنگ خواهیم ماند و به فهرست‌گری ادامه خواهیم داد.» وزیر امور خارجه آلمان دیروز نیز در ادامه اظهارات درباره اتفاقات اخیر ایران و حمایت از اقدامات تحریمی اتحادیه اروپا علیه ایران، پیش از آغاز نشست شورای وزیران امور خارجه اروپا در بروکسل، در جمع خبرنگاران گفته بود: «ما بسته تحریمی دیگری اعمال خواهیم کرد تا پیام روشنی درباره برخورد با معترضان برای آنان بفرستیم.»
